वृन्दा भार्गवे
गेल्या दोन दशकात नजरेत भरण्याजोगा बदल घडलेला दिसतो तो तरुणींच्या जीवनशैलीत. असे विधान अनेक पालक ठामपणे करताना आढळतात. प्रत्येकाचा सूर वेगळा असतो. त्यामागचे विश्लेषण निराळे असते. घरातल्या एकुलत्या मुलीने मला लग्न करायचे नाही असे पंचविसाव्या वर्षी सांगितल्यावर तिच्या निर्णयाने चक्रावलेले पालक कारण विचारतात. एखाद्या सामाजिक प्रकल्पात पूर्णत: झोकून देणार हे तिचे उत्तर. दुसरीकडे थोड्या कर्मठ घरातल्या तरुणीने मी अमुक एका धर्माच्या तरुणाबरोबर लग्न करणार असे म्हणणे, त्याक्षणी घरादाराला बसलेला हादरा किंवा ना सामाजिक कामात रस ना लग्नात, केवळ चिक्कार पैसा कमावणार नि फॅशन इंडस्ट्रीत नाव कमावणार असे एखादीने जाहीर करणे. एखादी कमावलेल्या पैशातून जगप्रवासाला निघते. हिंसेचा निषेध आणि शांततेचा स्वीकार हे तिचे स्वप्न. समाजातल्या दुर्बल घटकांसाठीच समाज माध्यमाला वापरण्याचा एखादीचा पण.. तिच्या शॉर्ट फिल्मला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मिळणारा पुरस्कार. घरात कोणतेही वातावरण नसताना एका नवीनच क्षेत्रात एखादीने घेतलेली उडी. आंतरराष्ट्रीय महिला दिन रोज कोणत्या न कोणत्या राज्यात आपल्या कर्तृत्वाने सिद्ध करणाऱ्या असंख्य तरुणी, महिला. अनेक वेगवेगळी शिखरे पादाक्रांत करून आपण काही खास केले नाही म्हणत साधेपणाने जगणाऱ्या.
त्यांच्या विचारात, जगण्यात नकारात्मकता यावी असे बरेच गेल्या काही वर्षात घडले. उदाहरणार्थ पंधरा एक वर्षांपूर्वी आयटी कंपन्या, बीपीओ कंपन्या भारतात आल्या. चकचकीत ऑफीसेस, अलिशान इमारतीतील एसीचे वातावरण, अद्ययावत सोयी-सुविधा, त्याच इमारतीत असणारा कॅफे, बार, रेस्तराँ, नोकरीची कळकट ऑफिसेस इतिहासजमा झाली. त्या जागी पॉश केबिन आली. कॉल सेंटर्स आणि लागोपाठ Macdonald, पिझ्झा हट, सीसीडी, बरिस्ताने केलेला प्रवेश यामुळे मोकळेपणाची दालने खुली होत गेली. पदवी मिळालेले तरुण तरुणी कॉल सेंटर्सकडे आकर्षित झाले. कोणत्याही विषयातील पदवी आणि सोबत इंग्रजीचे उत्तम ज्ञान एवढ्या भांडवलावर अनेकजणी २०००च्या आसपास या आउटसोर्सिंग करणाऱ्या कंपन्यांमध्ये अहोरात्र काम करू लागल्या. भरपूर पगार ही या जॉबची जमेची बाजू. पॉकेटमनीसाठी हात पसरावे लागण्याचे दु:ख विरून गेले. आयुष्य स्वप्नवत वाटावे, अशा क्षणी केवळ दिनक्रमाने बऱ्याचजणींचा भ्रमनिरास झाला. तो त्यातील जीवनशैलीने.
टीम लीडरची सातत्याने चालणारी देखरेख, संतापी, रागीट ग्राहकांशी संयमाने बोलण्याची खोटी कृत्रिम पद्धत, भाषा आणि उच्चारावर रोज घेतली जाणारी मेहनत, आपले नाव बदलून निराळे पाश्चात्य नाव घेतल्याने स्वतःचे खरे नाव, आपली identity लपवून ठेवण्याचा मनस्ताप. एका वेगळ्याच देशातील कोणीतरी ग्राहकाने आपला केलेला अपमान, भारतीय म्हणून केलेली हेटाळणी तरीही जॉब म्हणून आठ तास सलग नाईट शिफ्टमध्ये काम करावे लागणे. त्यातून खांदे, डोळे, डोकेदुखीचे, निद्रनाशाचे आजार. नैराश्याचे आलेले झटके. खाण्याच्या बदललेल्या सवयी. सर्जनशीलता कमी झाल्याने इतर कोणत्याही कामातला उत्साह नाहीसा होणे. त्यातून मार्ग काढण्यासाठी अनेक औषधांचे सेवन.
घरापासून दूर महानगरात राहताना स्वतंत्रच राहण्याच्या सवयीने अनेकींच्या नात्यात उलथापालथ झाली. मनावर फारसा ओरखडा उमटू न देता नव्याने उभारी घेत performance या एकाच शब्दाला अनेकजणी सामोऱ्या गेल्या. या जॉबमुळे मध्यमवर्गातील अनेक तरुणींची आडनाव लावणे, जात-पोटजात, धर्म याबद्दलची मते बदलली. एकेरी नाव ही ओळख. स्त्री-पुरुष समानता हा आग्रह, शरीरसंबंध पाप वगैरे नसून गरज आहे यावर शिक्कामोर्तब. जगण्यातला हा आमुलाग्र बदल.
आज branded कंपन्या, कार्पोरेट क्षेत्रातले वातावरण अनेकींना स्वतःमध्ये बदल घडवण्यास भाग पाडते त्याचे मूळ येथे दडलेले दिसते. कधी क्लायेंट मीटिंग्स, events, त्यासाठी घालण्यात येणारे कपडे, फूड, त्याबरोबरीने येणारी पेय, आवडो न आवडो विशिष्ठ पेहरावाचा केलेला वापर. देशांतर्गत आणि देशाबाहेरील प्रवास करताना एकटीत बदल घडवावाच लागणे हा खरोखर एक निर्णायक टप्पा होता. अर्थात या लाइफस्टाइलमुळे तरुणींचे अध:पतन झाले असे नाही. अनेकजणी चटपटीत झाल्या. त्यांची भाषा, त्यांची संवाद साधण्याची पद्धत. सादरीकरण त्यातील डौल, आत्मनिर्भरता हा बदल वाखाणण्याजोगा होता.
काहीजणी कुटुंबकर्त्या बनल्या. स्वत:च्या हिमतीवर महानगरात घरे घेतली. जिम, पोहणे, फिरणे, मनाला वाटेल तसे जगणे यामुळे कोणाचे निर्बंध त्यांना नकोसे झाले. या जगण्याला विरोध झाला तो त्यांच्याच घरातून. कारण ही जीवनशैली घरातल्यांसाठी नवी होती. गेल्या दशकात वर्क फ्रॉम होममुळे अनेकजणी ऑनलाइन जगणे शिकल्या. घरातून बाहेर पडायचे ते एकदम रात्री किंवा ते देखील नाहीच. घरात भाजीपाल्यापासून सगळ्या गोष्टी ऑनलाइन. जगण्यात साथ देणारा एकमेव कॉम्प्यूटर त्यानंतर मोबाइल. संपर्क करायचा झाला तर घरातल्या घरात या साधनांचा वापर. लग्नाच्या वेळेस रजा, गरोदरपणात रजा आणि वर्षभरात १५ दिवस बाहेर बाकी संपूर्ण वेळ घरात. या नव्या जीवनपद्धतीवर अनेक सर्वेक्षण झाली. संशोधन पेपर लिहिले गेले. बाहेरचे प्रदूषण नको, वाहनाचा प्रवास नको, लोकांच्या नजरा नको, जंक फूड खाणे नको म्हणून घरात बसून काम करणाऱ्यांकडून अधिक उत्तम काम होऊ शकतो हा निर्वाळा संशोधनातून दिला गेला.
वर्क फ्रॉम होममुळे त्यांची जीवन जगण्याची पद्धती बदलली. दिवसभर एका खोलीत बंद, सातत्याने तांत्रिक विषयाशी संबंध. घरात बारीकसारीक गोष्टींमध्ये रुची राहिली नाही. विमानाचे तिकीट असो वा रेल्वेचे अथवा बसचे, ड्रेसपासून डायपरपर्यंत घरात बसल्याजागी सगळे काही येत असेल तर त्यांना इतरांशी संवाद साधणे तो कमी होणे वा जास्त झाल्याने संघर्ष होणे अशा कोणत्याच समस्यांना तोंड द्यावे लागत नव्हते.
आता हे सगळे वाईट की चांगले हा प्रश्न बराचसा अप्रस्तूत ठरतो. महिला दिन साजरा करताना ऐतिहासिक, पौराणिक दाखल्यात या तरुणीचे मूल्यमापन करून चालणार नाही. घरे सांभाळणारी, चार भिंतीच्या आत राहणारी ती आणि चार भिंती छेदून आपले आकाश शोधणारी ती, असा तिचा गौरव करताना आर्थिक, सामाजिक, राजकीय, कृषी, क्रीडा विज्ञान-तंत्रज्ञान क्षेत्र कोणतेही असो अनेक गोष्टींवर मात करत घेतलेला निर्णय कृतीत उतरवणारी आजची तरुणी जगण्याबरोबर शैली बदलत गेली. दगडाला स्पर्श म्हणजे भूतकाळ, फुलाला स्पर्श म्हणजे वर्तमान आणि अग्नीला
स्पर्श म्हणजे भविष्य असे यू-ट्युबच्या एखाद्या चित्रफितीत म्हणणारी एखादी कर्तृत्ववान स्त्री भूतकाळाला ठेचकाळत नाही. या पिढीची बदलत गेलेली ही धारणा महिला दिनाच्या दिवशी लक्षात घ्यायला हवी.
(लेखिका साहित्यिक तसेच तरुणांच्या भावविश्वाच्या
अभ्यासक आहेत)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
