विजय गोळेसर
--
‘माझी रेणुका माऊली कल्पवृक्षाची सावली’ असे जिचे यथार्थ वर्णन करण्यात आले आहे, त्या रेणुकादेवीचे स्थान नाशिक जिल्ह्यातील चांदवड येथे आहे. रेणुकादेवीचे मंदिर आग्रारोडला लागूनच आहे. मंदिर डोंगरात कोरलेले आहे. खरं तर ती एक गुहाच आहे. अहिल्यादेवी होळकर यांनी या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. आग्रारोड चांदवडच्या ज्या डोंगरावरून पुढे मालेगावकडे जातो त्याच्या खालीच ही मंदिराची गुहा आहे. मंदिराचा कळस आग्रारोडवरच आहे.
--
रेणुकादेवीचे स्थान चांदवडला कसे स्थापन झाले याची एक आख्यायिका सांगितली जाते ती अशी-
रेणुका ही माहूरगडावर आश्रम असलेल्या जमदग्नी नावाच्या अतिशय कोपिष्ट ऋषींची पत्नी. परशुराम हा जमदग्नी आणि रेणुकेचा पुत्र. तो परमपितृभक्त होता. रेणुका पतिव्रता होती, ती रोज पतीचे पाय धुण्यासाठी नदीवरून पैठणीतून पाणी आणायची, एवढे तिचे पावित्र्य कठोर होते. एकदा ती नेहमीप्रमाणे नदीवर पाणी आणायला गेली असता तिथे जलक्रीडा करणारा राजा व त्याच्या स्त्रियांना पाहून तिच्या मनांत कामवासना जागृत झाली. तिला नदीवरून घरी येण्यास उशीर झाला. जमदग्नींची देवपूजा खोळंबून राहिली. रेणुकेच्या उशिरा येण्याचे कारण लक्षात येताच त्या कोपिष्ट ऋषींच्या रागाचा पारा चढला. रागाच्या भरातच दाराशी आलेल्या आपल्या पत्नीचे म्हणजेच रेणुकेचे मस्तक धडावेगळे करण्याची आज्ञा त्यांनी आपल्या मुलाला, परशुरामाला दिली.
परशुराम परमपितृभक्त होता. वडिलांच्या तोंडून शब्द निघताच त्याने परशु सरसावला आणि एका घावातच आपल्या मातेचे मस्तक धडावेगळे केले. रेणुकेचे मस्तक तिथून जे उडाले ते चांदवडला सध्या जिथे देवीचे मंदिर आहे तिथे येऊन पडले आणि धड माहूर येथेच राहिले. तेव्हापासून माहूर आणि चांदवड येथे रेणुकेची स्थापना झाली. आजही माहूरला रेणुकादेवीच्या फक्त पादुका, तर चांदवडला फक्त मस्तक पाहायला मिळते.
--
दररोज त्रिविध रुपांत दर्शन
रेणुकादेवीचे मंदिर आग्रारोडला लागूनच आहे. मंदिर डोंगरात कोरलेले आहे. खरं तर ती एक गुहाच आहे. अहिल्यादेवी होळकर यांनी या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. आग्रारोड चांदवडच्या ज्या डोंगरावरून पुढे मालेगावकडे जातो त्याच्या खालीच ही मंदिराची गुहा आहे. मंदिराचा कळस आग्रारोडवरच आहे.
चांदवडची रेणुकादेवी स्वयंभू असून, मूर्ती पाषाणाची आहे. रेणुकामातेची मूर्ती मनुष्याकृती नसून, तिथे एक तांदळा आहे. शेंदूरचर्चित शिळेचा भाग म्हणजे देवीचे शिर होय. त्याला डोळे, नाक, तोंड आहेत, तसेच नथ व मुकुट घातलेले असतात. रेणुकादेवीलाच कर्नाटकात ‘यल्लमा’, तर महाराष्ट्रात ‘यमाई आणि ‘एकवीरा’ असेही म्हणतात. या देवीचे वैशिष्ट्य असे सांगतात, की गडावरच्या सप्तशृंगनिवासिनी देवीप्रमाणेच ती सकाळी बाला, दुपारी तरुणी, तर सायंकाळी वृद्धेप्रमाणे दररोज त्रिविध रूपांत दिसते. देवीचे दर्शन घेऊन बाहेर आल्यावर डाव्या बाजूला ज्या ठिकाणी नंदी, पादुका, नाग वगैरेंच्या दगडी प्रतिमा आहेत तिथेच भुयाराचे बंद केलेले दार आहे, असे सांगितले जाते. यावर्षी पुरातत्त्व विभागाकडून मंदिर परिसरात सुधारणा करण्यात आली आहे. मंदिराचे दरवाजे व गाभारा मोठा करण्यात आल्याने भाविकांना मंदिरात प्रवेश करणे सुलभ झाले आहे. दर वर्षीप्रमाणे यावर्षीदेखील हजारहून अधिक महिला देवी मंदिरात घटी बसल्या आहेत. त्यांच्यासाठी चार प्रशस्त हॉल उपलब्ध करण्यात आले आहेत. नवरात्रोत्सवास येणाऱ्या भाविकांसाठी संस्थानतर्फे पिण्याचे पाणी, दर्शनरांगेत भाविकांना बसण्यासाठी बेंचेस, गर्दीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी सीसीटीव्ही यंत्रणा, दर्शनासाठी दोन स्वतंत्र जिने इत्यादी सुविधा उपलब्ध करण्यात आल्या आहेत.
--
देवीचे वैशिष्ट्यपूर्ण दागिने
रेणुकादेवीच्या मंदिराची व देवीची सर्व व्यवस्था येथील कुंभार व गुरव पाहतात. चांदवडच्या रेणुकादेवीला भरपूर दागिने आहेत. देवीचा मुखवटा सोन्याचा असून, तो जवळजवळ दोन किलो वजनाचा आहे. नवरात्रीत प्रत्येक दिवशी सकाळी एक पालखी रंगमहालातून निघते. तिच्यात देवीचा मुखवटा व दागदागिने असतात. अतिशय कडक बंदोबस्तात ही पालखी डोंगरातील देवीच्या मंदिरात जाते. दिवसभर देवीचा सोन्याचा मुखवटा व दागदागिने मंदिरात देवीच्या अंगावर असतात. रात्रीआठ वाजता ही पालखी पुन्हा पोलिस बंदोबस्तात रंगमहालात परत आणण्यात येते. देवीचे मंदिर गावापासून तीन किलोमीटर दूर आहे. त्यामुळे इतर वेळी गाभाऱ्यात देवीची चांदीची प्रतिमा ठेवलेली असते. रेणुकादेवीची आरती सकाळी व सायंकाळी नियमितपणे केली जाते. नवरात्रीत सकाळी साडेआठ वाजता, तर रात्रीची आरती देवीची पालखी निघून गेल्यावर रात्री साडेनऊ वाजता करण्यात येते. नवरात्रीत दररोज देवीची पालखी, महाभिषेक, आरती आदी उपक्रम होत आहेत.
--
जुन्या दगडी बांधणीचे मंदिर
देवीचे मंदिर जुन्या दगडी बांधणीचे आहे. आतमध्ये फरशी व शेड वगळता सगळे बांधकाम अहिल्यादेवींच्याच काळातले आहे. दगडी प्रवेशद्वार, ५० पायऱ्या, मंदिराच्या आवारात प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूंना दोन दगडी दीपमाला ही सगळी दौलत अभिमानाने मिरवत रेणुकामातेचे मंदिर चांदवडमध्ये डौलाने उभे आहे. हे मंदिर म्हणजे चांदवड शहराचे वैभव आहे आहे. या मंदिराशिवाय चांदवड येथे कालिका, तसेच दशाश्री माळी समाजाची महालक्ष्मी अशी दोन मंदिरे असून, नवरात्रीत या दोन्ही ठिकाणीही भाविकांची गर्दी दिसून येते.
--
जिल्ह्यातली मोठी यात्रा
नवरात्रीत नऊ दिवस आणि चैत्री पौर्णिमेला एक दिवस चांदवडच्या रेणुकादेवीची यात्रा भरते. सप्तशृंगगडानंतरची मोठी यात्रा म्हणून येथील यात्रेचा उल्लेख करावा लागेल. यात्रेच्या काळात नाशिक, धुळे, जळगाव जिल्ह्यांव्यतिरिक्त इतर दूरदूरच्या ठिकाणांहून भाविक देवीच्या दर्शनासाठी लाखोंच्या संख्येने येतात. यात्राकाळात विविध खेळणी, गृहोपयोगी वस्तूंच्या शेकडो दुकानांचे शिस्तबद्ध नियोजन करण्यात आले आहे. चांदवडच्या देवीची ही यात्रा पंचक्रोशीतीलच नव्हे, तर नाशिक जिल्ह्यातील मोठी यात्रा आहे. अर्थचक्राला गती देणारी ही यात्रा गेल्या पन्नास-साठ वर्षांपासून प्रसिद्ध आहे. लहान विक्रेत्यांपासून मोठ्या व्यावसायिकांपर्यंत सर्वांनाच या यात्रेमुळे आर्थिक फायदा होतो. पूर्वी देवीच्या मंदिराजवळ फुलांची एक-दोन दुकानं असायची. हल्ली देवीच्या पूजेसाठी लागणारे साहित्य, ओटी भरण्याचे साहित्य, हिरवी साडी, चोळी, चुडा, हळद-कुंकू, प्रसाद, नारळ, देवीचे फोटो, पुस्तके आदींचा २५-३० दुकाने वर्षभर लागलेली असतात. यात्राकाळात तर हजारो भाविकांच्या वर्दळीने रेणुकादेवीचा परिसर फुलून जातो. यंदाही रेणुकामातेच्या नवरात्रोत्सवाने परिसरात चैतन्य अवतरले आहे. राज्यातील व परराज्यांतील हजारो भाविकांच्या गर्दीने चांदवड आणि रेणुकामातेचा मंदिर परिसर फुलून गेला आहे.
--
हरवला निसर्गरम्य परिसर
एकेकाळी देवीचे मंदिर जिथे आहे तो सर्व परिसर घनदाट झाडीने बहरलेला होता. रेणुका देवीच्या मंदिराबाहेरच्या पटांगणातून डाव्या बाजूला चंद्रेश्वराचा डोंगर आहे. तिथे पाण्याचा एक मोठा धबधबा सर्वांनाच आकर्षित करीत असे. उजव्या बाजूला डोंगराचे अतिसुंदर इंग्रजी ‘यू’ आकाराचे वळण दिसते. चित्रपट निर्मात्यांनाही हा निसर्गरम्य परिसर आवडल्यास नवल नाही. राज कपूरच्या ‘श्री ४२०’ आणि ‘जय रेणुका’ या चित्रपटात चांदवडच्या देवीजवळील या दोन्ही डोंगरांच्या परिसरात चित्रीकरण करण्यात आले होते. मात्र, हिरव्यागर्द वनराईने नटलेले डोंगर आता केवळ चित्रपटातच पाहता येतील. कारण, रेणुकादेवी मंदिराभोवतालचा निसर्ग मंदिरावरून जाणाऱ्या आग्रारोडच्या रुंदीकरणात नष्ट झाला. एकेकाळी निसर्गसंपन्न असलेला रेणुका मंदिराचा परिसरही आता उघडा-बोडका झाला आहे.
--
नवरात्रोत्सवाची वैशिष्ट्ये
यंदा नवरात्रोत्सवाच्या पहिल्या दिवशी चांदवडचे नगराध्यक्ष भूषण कासलीवाल व रिंकू कासलीवाल यांच्या हस्ते घटस्थापना करण्यात आली. नवरात्रोत्सव काळात दररोज महाअभिषेक, पालखी मिरवणूक, महाआरती होत आहे. भाविकांना देवीच्या दर्शनासाठी मंदिराच्या माथ्यावरून व पायथ्यापासून येण्या-जाण्यासाठी स्वतंत्र रांगांची व्यवस्था करण्यात आली आहे. पुरातत्त्व विभागाने यंदा मंदिराचे दरवाजे व गाभारा मोठा केल्याने मंदिरात प्रवेश करणे सुलभ झाले आहे. भाविकांना सुलभ दर्शनासाठी शिर्डीसारखे स्टीलचे बॅरिकेडिंग केले आहे. घटी बसलेल्या हजारावर महिलांची स्वतंत्र व्यवस्था भक्त निवासातील चार हॉलमध्ये करण्यात आली आहे. श्री रेणुकादेवी ट्रस्टकडून भाविकांसाठी वाहनतळ, पिण्याचे पाणी, सुलभ शौचालय, विजेचे दिवे व आरोग्यविषयक सुविधा पुरविण्यात येत आहेत. श्री रेणुकादेवी ट्रस्टमध्ये मधुकर पवार (व्यवस्थापक), सुभाष पवार (सहायक व्यवस्थापक) यांचा समावेश असून, मुख्य पुजारी तानाजी अहिरराव, तर पुरोहित प्रकाश वैद्य, विजय जोशी, हरेंद्र वैद्य, नंदकुमार वैद्य हे आहेत.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
