नाशिक, त्र्यंबक या दोन शहरांना देशातच नव्हे तर संपूर्ण जगभर धार्मिकदृष्ट्या महत्त्व आहे. त्यामुळे दररोज हजारो भाविक येथे भेट देत असतात. मात्र, त्यांना हव्या त्या किमान पायाभूत सुविधाही उपलब्ध होत नाहीत, हे दुर्दैव आहे. बारा वर्षांनी भरणाऱ्या कुंभमेळ्यामुळे जगात प्रसिद्ध असलेल्या या दोन्ही शहरांचा वनवास अजूनही संपलेला नाही. अरुंद रस्ते, वाहनांचा बेशिस्तपणा, बाहेरगावहून आलेल्या पर्यटकांची विविध मार्गांनी होणारी लूट, निवास, भोजन, प्रवास आदि सुविधांचा अभाव यामुळे पर्यटकांना अनेक अडीअडचणींना तोंड द्यावे लागते. या दोन्ही स्थळांच्या विकासासाठी भरपूर वाव असून, खूप काही करणे गरजेचे आहे.
रामकुंडातील पाणी
नाशिकला येणारा भाविक पवित्र तीर्थस्थान म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या रामकुंडात स्नान करीत असतो. जेव्हा रामकुंडातील पाण्याचा प्रवाह वाहता असतो. तेव्हा पाणी स्वच्छ असते. मात्र, पाण्याचा प्रवाह जेव्हा बंद असतो, त्यावेळी येथील पाणी अगदी गटारगंगेसारखे दूषित होते. त्याची दुर्गंधी येते. येथील पाणी स्वच्छ, निर्मळ रहावे, यासाठी अजून तरी व्यवस्था झालेली नाही.
माफक निवास व्यवस्था
पंचवटीत येणारे भाविक आणि पर्यटक हे सर्वच श्रीमंत नसतात. कित्येकांना निवास करण्याची गरज भासते. पूर्वी त्यांच्यासाठी धर्मशाळांची व्यवस्था असायची. पंचवटीतील धर्मशाळांची संख्या एकदमच कमी झाली आहे. ज्या आहेत, त्यांचे दर जास्त असल्याने सर्वसामान्यांना परवडत नाहीत. त्यामुळे गंगाघाटाच्या परिसरातच हे भाविक उघड्यावर झोपत असल्याचे दिसते. रात्रीच्या वेळी त्यांची लूटमार होण्याच्या घटनाही घडलेल्या आहेत.
अरुंद रस्त्यांची समस्या गंभीर
पंचवटीतील अनेक रस्ते अरुंद असल्यामुळे तेथून मोठी वाहने ये-जा करीत असताना ट्रॅफीक जाम होण्याचे प्रकार रोजच घडतात. अरुंद रस्त्यांची समस्या गंभीर असल्यामुळे वाहतुकीला अडथळे निर्माण होतात. सुट्यांच्या काळात येथे वाढणाऱ्या पर्यटकांची संख्या लक्षात घेता, येथे किमान चारचाकी वाहनांना बंदी घालण्यात यावी, अशी मागणी होत आहे.
वस्त्रांतरगृहाचा उपयोग व्हावा
रामकुंडाच्या पूर्वेला बांधण्यात आलेले वस्त्रांतरगृह विविध कारणांनी वादग्रस्त ठरत गेले. सिंहस्थ कुंभमेळ्याच्या काळात ते पाडून टाकण्याचीही चर्चा रंगली होती. रामकुंडात स्नान करण्यासाठी येणाऱ्या महिलांना वस्त्रे बदलण्यासाठी या वस्त्रांतरगृहाचा वापर व्हावा, अशी अपेक्षा असताना विविध राज्यांतून आलेल्या महिला भाविकांना या वस्त्रांतरगृहाची माहितीही दिली जात नाही. या इमारतीवर तसा फलकही लावण्यात आलेला नाही. या इमारतीच्या पायऱ्यांजवळच अनेकदा श्राध्दाच्या पूजा मांडल्या जात असल्यामुळे महिलांना जाण्यासाठी मार्गही नसतो. त्यामुळे महिलांना उघड्यावरच कपडे बदलण्याची वेळ येते. काही महिलांनी तर गांधी स्मारकाच्या खालच्या बाजूला पडदा लावून तेथे कपडे बदलण्याची तात्पुरती व्यवस्था केली आहे. गंगाघाट परिसरात सुलभ शौचालयांची व्यवस्था आहे. मात्र, त्याचा वापर करताना महिलांना पैसे द्यावे लागतात.
रिक्षांची वर्दळ त्रासदायक
सुट्यांच्या काळात पर्यटनासाठी आलेल्यांची संख्या जास्त असते. त्यावेळी त्यांना विविध तीर्थस्थाने आणि पर्यटनस्थळे दाखविण्यासाठी रिक्षांचा वापर करावा लागतो. त्या पर्यटकांना सोडण्यासाठी आलेल्या रिक्षा या स्थळांच्या बाहेर थांबलेल्या असतात. असे चित्र रामकुंड, कपालेश्वर, काळाराम मंदिर, सीतागुंफा व तपोवन येथे हमखास दिसते. काही रिक्षाचालक उगाच इकडून तिकडे रिक्षा फिरवत असतात. त्यांची ही वर्दळ स्थानिक रहिवाशांना तसेच पर्यटकांनाही त्रासदायक ठरत असते. या रिक्षांसाठी वेगळ्या जागेची व्यवस्था नसल्यामुळे ही अडचण वाढत आहे.
मार्गदर्शक फलकांचा अभाव
रामकुंडाकडे येण्यासाठी मालेगाव स्टॅण्ड, पंचवटीचा वाचनालयाचा उतार रस्ता, पुरिया मार्ग, गंगाघाट हे मार्ग आहेत. बाहेरून येणाऱ्या पर्यटकांच्या वाहनांना रामकुंड परिसरात नेमक्या कोणत्या रस्त्याने बाजूने यायचे, कोणत्या रस्त्याने बाहेर पडायचे हे समजत नाही, त्यांच्यासाठी मार्गदर्शक फलक मराठी, हिंदी आणि इंग्रजी अशा तिन्ही भाषेत असावेत.
परिसरातील मंदिरे
गंगा गोदावर
बाणेश्वर मंदिर
सिद्धपाताळेश्वर मंदिर
कर्पूरेश्वर महादेव मंदिर
कपालेश्वर
नारोशंकर
नीलकंठेश्वर
यशवंतराव महाराज देवमामलेदार मंदिर
एकमुखी दत्तमंदिर
सांडव्यावरची देवी
अर्धनारी नटेश्वर मंदिर
काळाराम मंदिर
सीतागुंफा
श्रीराम पर्णकुटी
लक्ष्मण-शूर्पणखा मंदिर
बडा लक्ष्मीनारायण मंदिर
कपिला संगम दुर्लक्षित
तपोवनातील मुख्य आकर्षण असलेल्या कपिला संगमाकडे दुर्लक्ष झालेले आहे. प्रत्येक सिंहस्थ कुंभमेळ्यानंतर हा भाग ओसाड पडल्यासारखा होतो. येथे श्रीराम पर्णकुटी, लक्ष्मण मंदिर, शूर्पणखा मंदिर, संगमावरील अग्निकुंड बघण्यासाठी पर्यटक येत असतात. कपिला संगमावर स्नान करण्याची भाविकांची इच्छा असते. मात्र, येथे येणारा पाण्याचा प्रवाह हा घाण आणि दुर्गंधीयुक्त असल्यामुळे त्याचा त्रास येथे येणाऱ्यांना होत असतो. येथे येणारे भाविक आणि पर्यटक लगेच काढता पाय घेतात. येथील स्वच्छतेबाबत तर कायम बोंब असते. ड्रेनेजचे चेंबर फुटून त्यातून झिरपणारे पाणी थेट गोदापात्रात मिसळते. कपिला नदीच्या पात्रात थेट ड्रेनेज लाइनमधून पाणी सोडण्यात येते. या सर्व प्रकारामुळे येथील भागाला पवित्र कसे म्हणायचे, हा प्रश्न पडतो. येथील खडकाळ भागातून नदी ओलांडून जाणे शक्य नसल्यामुळे येथे लोखंडी पूल तयार करण्यात आला आहे. हा पूल पावसाळ्यात नदीच्या वाढणाऱ्या पाण्यामुळे कायम नादुरुस्त होतो. त्यामुळे पर्यटकांना पलीकडच्या बाजूला जाता येत नाही.
भाविक आणि पर्यटकांची निवास, भोजन आणि रिक्षाचालक यांच्याकडून लूट होत असल्याचे प्रकार घडतात. या प्रकारातून अनेकदा वाद होत असतात. बाहेरून आलेल्या प्रवाशांना कमी दरात सुविधा मिळायला हव्या.
- प्रीतम पटेल, पर्यटक
नाशिकच्या धार्मिक स्थळांची चांगली माहिती असलेला आणि इतर राज्यांतील आलेल्या भाविकांना व पर्यटकांना समजेल अशा त्यांच्या भाषेत संवाद साधणाऱ्या गाईडची कमतरता आहे. त्यामुळे अत्यंत त्रोटक माहिती मिळते.
- जगदीश नायर, पर्यटक
राज्यातील अन्य धार्मिक स्थळांप्रमाणे नाशिकला स्वस्तात किंवा मोफत भोजनालयाची व्यवस्था नाही. नाशिकला आल्यानंतरही ही फार मोठी समस्या गरीब भाविकांना सतावते.
- उत्तम यादव, भाविक
तपोवनात येणाऱ्या भाविकांना आणि पर्यटकांना येथील स्थळांची माहिती व्हावी, यासाठी प्रशिक्षित गाईडची नेमणूक करावी. या भागातील महत्त्व दर्शविणारे फलक लावण्यात यावेत. येथे पिण्याच्या पाण्यासाठी फिल्टरची व्यवस्था करावी.
- महंत बैजनाथ महाराज, श्रीराम पर्णकुटी
रामकुंड परिसरात भिकाऱ्यांचा प्रचंड सुळसुळाट झालेला आहे. या भागात पर्यटनासाठी आणि अभ्यासासाठी परदेशातून पर्यटक येतात. त्यांना येथील भिकाऱ्यांचे दर्शन घेण्याची वेळ येते. म्हसोबा पटांगणाच्या पार्किंगजवळ मांसाहारी पदार्थांची विक्री केली जाते, ही बाब भाविकांना खटकते.
- किरण खैरे, स्थानिक रहिवाशी
परराज्यातून आलेल्या टुरिस्ट गाड्या गंगाघाट पार्किंगमध्ये पार्क केल्यानंतर तेथून रामकुंड, काळाराम मंदिर, सीतागुंफा आणि तपोवन अशा साधारणतः एक ते दीड किलोमीटरच्या अंतरासाठी पर्यटक रिक्षांचा वापर करतात. मात्र, या रिक्षांचे भाडे किती असावे, याची निश्चिती केलेली नसल्यामुळे अनेकदा पर्यटकांची फसवणूक होते.
- मोहन मिश्रा, स्थानिक रहिवासी
मंदिर प्रशासन, पालिकेचे दुर्लक्ष
एक महत्वाचे आद्य ज्योर्तिर्लिंग त्र्यंबकेश्वर मंदिर, दक्षिण गंगा गोदावरीचे उगमस्थान ब्रह्मगिरी पर्वत, वारकरी संप्रदायचे आद्यप्रवर्तक संतश्रेष्ठ निवृत्तीनाथ महाराज यांचे संजीवन समाधी मंदिर, कुंभमेळ्याचे ठिकाण असलेले कुशावर्त तीर्थ या स्थानांना भेटी देण्यासाठी वर्षभर येथे देशविदेशातून भाविक येत असतात. पर्यटकांना सुविधा देताना नगरपालिका प्रशासन आणि देवस्थान ट्रस्ट यांना नेहमीच अपयश आलेले गर्दीच्या कालावधीत ठळकपणाने पुढे आले आहे. दिवाळीनंतर गर्दीत वाढ होते, हे नेहमीचेच असताना याबाबत नगरपालिका आणि मंदिर प्रशासन या दोन्ही संस्थांचे दुर्लक्षच झाल्याने पूर्वनियोजनाचा अभाव अधोरेखित झाला आहे.
अनुदान गेले कुठे?
त्र्यंबक नगरीचे धार्मिक महत्त्व लक्षात घेता येथे सन १८५४मध्ये नगरपालिका स्थापन झाली. तत्कालीन ब्रिट‌िश शासनाने ग्रामपंचायतीचीदेखील लोकसंख्या नसताना केवळ येथे येणाऱ्या भाविकांना सुविधा निर्माण करण्यासाठीच या संस्थेची निर्मिती केली होती. पूर्वी या स्थानिक स्वराज्य संस्था यात्रेकरूंना दरडोई कर आकारत असत. तो राज्य सरकारने १९७७ मध्ये रद्द केला आणि यात्राकर अनुदान सुरू केले. पूर्वी दहा हजार असलेले हे अनुदान आता थेट कोटी झाले आहे. मात्र, या अनुदानातून अद्याप सव्वा रुपया देखील खर्च झालेला नाही. या अनुदान खर्चाचे नव्याने निकष तयार करण्यात आले. त्यामध्ये यात्रेकरू, भाविकांच्या सुविधांसाठीच खर्च करता येणार आहे.
निवाराशेडची गरज
त्र्यंबकेश्वर येथील अधिक पर्जन्यमानाचा विचार करता येथे जागोजागी निवारा शेड निर्माण होणे गरजेचे आहे. शुद्ध पाणी आणि स्वच्छता गृह. अल्पदरात निवासव्यवस्था अशा सुविधा अधिकाधिक प्रमाणात होणे गरजेचे आहे. शहरात आलेल्या भाविकांना पुरेशा प्रमाणात स्वच्छतागृहांची सुविधा उपलब्ध नाही. निवासाच्या सुविधा निर्माण केल्यास त्यापासून उत्पन्न मिळेल. त्याचसोबत भाविक येथे अधिक काळ राहतील, त्याचा येथील अर्थकारणास फायदा होईल. आज असलेल्या धर्मशाळा नगरपालिकेने ठेका पद्धतीने चालवायला दिलेल्या आहेत. नगरपालिका स्तरावर अशी उदासीनता असताना मंदिर प्रशासनदेखील फार काही वेगळे करत नाही.
दर्शन मिळणेही अवघड
आजकाल त्र्यंबकेश्वर देवस्थानचे दर्शन घेणेही भाविकांना अवघड झाले आहे. येथे ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश असे तीन देवतांचे स्थान आहे आणि अखंड जलस्त्रोत तेथून होत असतो. अशा आगळ्या वेगळ्या देवस्थानाचे दर्शन घेण्यासाठी हजारो किलोमीटर दूर अंतरावरून आलेल्या भाविकांना चार तास रांगेत उभे रहावे लागते. गर्भगृहाच्या समोर येताच काही सेकंदात त्याला बाजूला लोटले जाते. दररोज लाखाच्या घरात दान मिळविणारे देवस्थान संस्थान यात्यातून भाविकांना सुविधा देईल, तरच खऱ्या अर्थाने सेवा घडेल.
येथे भाविकांना चप्पल ठेवण्यासाठीदेखील जागा मिळत नाही. बॅग, मोबाइल आदि सांभाळण्यासाठी खासगी लॉकर सेवा मिळते. त्यासाठी भाविकांना शे-पन्नास रुपयांचा भूर्दंड बसतो. ही व्यवस्था तरी देवस्थानाने करावी. चप्पल ठेवण्यासाठी जागा आणि कर्मचारी पुरविल्यास सेवा घडेल.
वाहन प्रवेश फी
वाहन प्रवेश फी हा त्र्यंबक नगरपालिकेस हमखास उत्पन्न देणारा स्‍त्रोत ठरला आहे. गर्दीच्या कालावधीत सलग सुटीत तीन दिवसांत दीड-दोन लाख रुपये कमाई होत असते. वाहनांची ही प्रवेश फी पूर्वी तळ फी नावाने घेतली जात होती. मध्यंतरी नगरपालिकेच्या वाहनतळावरून चोरीस गेलेल्या कारची भरपाई ग्राहक न्यायमंचाने नगरपालिकेस देण्याचा आदेश दिला आहे. येथे वाहनांना सुरक्षा नाही. त्यामध्ये सुधारणा करण्याचे दूरच, उलट नगरपालिका प्रशासनाने वाहनतळ फी असे पावतीचे शीर्षक बदलून आता ते वाहन प्रवेश फी, असे केले आहे. वसुलीसाठी येथे ठेकेदारीत कर्मचारी नेमण्यात आले आहेत. त्यांनादेखील सेवेचा मोबदला पुरेसा दिला जात नाही आणि वाहनतळावरदेखील सुविधांचा अभावच आहे.
वाढते अतिक्रमण
शहरात व्यावसायिकांचे अतिक्रमण वाढते आहे. वाहनतळाचे नियोजनच चुकीचे झाल्याने मंदिरासमोरील रस्त्यावर भाविक पर्यटकांचा भार वाढतो आहे. याचा दुसरा परिणाम म्हणजे भाविकांना येथे आल्यानंतर मंदिराव्यतिरिक्त इतर ठिकाणांची माहितीच होत नाही. दर्शनबारीत बहुतांश वेळ घालवून मंदिराच्या बाहेर पडलेल्या भाविकास कुशावर्त तीर्थ, संतश्रेष्ठ निवृत्तीनाथ महाराज समाधी मंदिर, संत जनार्दन स्वामी आश्रम, स्वामी समर्थ गुरूपीठ आदि ठिकाणी भेट दिल्यास त्यास निश्चीतच येथे आल्याचे समाधान वाटेल. या करिता नगर पालिका प्रशासनाने पुढकार घेऊन वाहनतळाचे सुयोग्य नियोजन करणे तसेच पथदर्शन फलक तयार करणे आवश्यक आहे.
दर्शनासाठी भाविकांना रांगेत उभे राहण्याची सुविधा पूर्वदरवाजास केली आहे. तेथे मंडप उभारला आहे. त्याचप्रमाणे टॉयलेट बॉक्स आदि सुविधा आहेत. मंदिर प्रांगण आणि दर्शनबारी येथे पिण्यासाठी शुद्ध पाणी उपलब्ध केले आहे. कायमस्वरूपी सुविधा निर्माण करण्यास पुरातत्व खात्याच्या नियमांनी बांधकाम करण्यास परवानगी नाही.
- अॅड. श्रीकांत गायधनी, विश्वस्त, त्र्यंबकेश्वर मंदिर
भाविकांचा वाढलेला ओघ लक्षात घेता स्वच्छता, पाणीपुरवठा विभागांना सूचना देण्यात आलेल्या आहेत. त्र्यंबक नगर परिषद कार्यालयात भाविकांच्या सेवेसाठी पब्ल‌िक अनाउंसमेंट सिस्ट‌िम उपलब्ध करण्यात आली आहे.
- अरूण गरूड, सहाय्यक कार्यालय निरीक्षक, नगर परिषद
दोनशे रुपये देणगी दर्शन ही सुविधा चांगली आहे. दर्शन समाधानकारक झाले. शहरात स्वच्छतेचा अभाव दिसतो. याची दक्षता प्रशासनाने घेतली पाहिजे.
- दुर्गेंद्र देवसिंग, मध्यप्रदेश
दर्शनबारीत लहान मुले असलेल्या मातांसाठी स्वतंत्र कक्ष निर्माण करण्यात यावा. शिर्डी, शेगाव आदि बहुतेक धर्मस्थळावर अशी सुविधा आहे. येथेदेखील स्तनपानासाठी स्वतंत्र कक्ष असावा.
- विना पाटोळे, कोल्हापूर
मंडपाची दाट सावली पडत नसल्याने उन्हाचा त्रास होतो. अशाप्रकारे पेंडाल टाकायचा होता, तर त्याची सावली पडेल याची काळजी घ्यायला हवी होती. येथे पंख्यांची सुविधा करायला हवी.
- कल्पना पाटील, डोंबीवली
वाहनतळावर सुविधा नाहीत. वाहनाची पावती घेतली जाते. परंतु, येथे अगदीच गैरसोय आहे. याचे व्यवस्थापन पाहणारी यंत्रणाच येथे दिसून येत नाही.
- राहुल चव्हाण, वाहनचालक
दर्शनबारीत डस्ट बीन ठेवले पाहिजे. येथे पाण्याच्या बाटल्या आणि फ्रुटीचे बॉक्स यांच्यासाठी कचरा पेटी आवश्यक आहे. त्यांचा कचरा भाविकांना अस्वस्थ करतो.
- तेजश्री भोसले, औरंगाबाद
(संकलन ः रामनाथ माळोदे, केशव ढोन्नर)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
