(निमित्त)
गुलशन का कारोबार चले
महाराष्ट्र टाइम्स कल्चर क्लबतर्फे खास गझल प्रेमींसाठी 'शिशों का मसीहा' या कार्यक्रमाचे आयोजन करण्यात आले आहे. येत्या बुधवारी, २१ नोव्हेंबर रोजी संध्याकाळी ५ वाजता कालिदास कलामंदिरात हा कार्यक्रम होणार आहे. ज्येष्ठ उर्दू कवी फैझ अहेमद फैझ यांचा चरित्रप्रवास या कार्यक्रमात सांगीतिक पद्धतीने दाखवण्यात येणार आहे. त्यानिमित्ताने...
- प्रा. डॉ. अशोक पिंगळे
फैज अहमद फैज (१९११-१९८४) यांना भारतीय उपमहाद्विपात जगविख्यात पंजाबस्थित उर्दू शायर म्हणून ओळखले जाते. आपल्या क्रांतीकारी (इन्कलाबी आणि रुमानी) रचनांमुळे संपूर्ण जगाला ज्ञात असलेले हे कवी आहे. त्यांच्या मानवतावादी विचारांनी ओतप्रोत भरलेल्या सम्मानीत झालेल्या गजलपैकी
गुलों में रंग भरे बाद-ए-नौ-बहार चले
चले भी आओ कि गुलशन का कारोबार चले
जी मेहदी हसन, रुना लैला व असंख्य गायकांनी गायलेली आहे. त्यातील दोन शेर असे आहेत
कफस उदास है यारो सबा से कुछ तो कहो
कहीं तो बहर-ए-खुदा आज जिक्र-ए-यार चले
म़कामे 'फै़ज' कोई राह में जचा ही नहीं
जो कू-ए-यार से निकले तो सू-ए-दार चले
(याचा शब्दश: अर्थ असा की, तुरुंगात उदासीनता आहे त्यामुळे पूर्वेकडून येणाऱ्या मंद वाऱ्याला सांगा की कुठे तरी माझ्या प्रियेची चर्चा असेल तेवढीच बातमी मला लागू द्या. दुसरा शेर- फै़ज आम्हाला वाटेत कोणताच मुक्काम भावला नाही. माझ्या प्रेयसीच्या गल्लीतून जे निघालो ते फाशीच्या दोरखंडापर्यंत म्हणजे थेट मृत्यूपर्यंत)
ही गजल त्यांनी २१ जानेवारी १९५४ रावळपिंडी येथील मोन्टगोमेट्री कारावासात असताना लिहिली. प्रेयसी ही देश आणि स्वातंत्र्याचे प्रतीक आहे. म्हणून देशाच्या स्वातंत्र्याची खबर आली तर तुरुंगातील स्वातंत्र्य सैनिकात जोश संचारतो. त्यामुळे वाटेत कोणताच मुक्काम किंवा ऐहिक सुख भावत नाही अशी स्वातंत्र्याची नशा फाशीच्या दोरखंडापर्यंतच्या प्रवासानंतरच संपते असे त्यांचे विचार होते. त्यांची देश व देशावरील प्रेमाबाबतची अशीच एक रचना -
निसार मैं तिरी गलियों के ऐ-वतन कि जहाँ
चली है रस्म कि कोई न सर उठा के चले
जो कोई चाहनेवाला तवा़फ (परिक्रमा) को निकले
ऩजर चुरा के चले जिस्म ओ जाँ बचा के चले
(हे मातृभूमी तुझ्यावर प्रेम करणाऱ्यांना ताठ मानेने तर सोडाच परंतु गल्लीतून फिरणेही अवघड झाले आहे. दुसऱ्यांच्या नजरा चुकवत स्वत:चे प्राण वाचवत फिरावे लागत आहे.)
फै़ज यांनी देशाबद्दलचे प्रेम, दुनियाच्या दु:खाचे चित्रण आपल्या अनोख्या काव्यशैलीतून व्यक्त करीत सामान्य जनतेला प्रभावित केले. ते विसाव्या शतकातील प्रतिभा संपन्न शायर म्हणून सामान्य माणसांत प्रसिद्धीस आले म्हणूनच त्यांना इ. १९४७ मध्ये पाकिस्तान टाइम्सचे संपादकपद मिळाले. तेथे पत्रकारितेच्या माध्यमातून त्यांनी शेतकरी व मजुरांच्या समस्यांना आपल्या लेखणीतून वाचा फोडली. भारत-पाकिस्तान फाळणी, स्वातंत्र्य व स्वातंत्र्याच्या वाटाघाटी त्यांना मान्य नव्हत्या. स्वातंत्र्यापूर्वी सामान्य जनतेने जी स्वप्ने उराशी बाळगली होती ती पूर्ण न झाल्याची खंत त्यांनी आपल्या शायरीतून व्यक्त केली. फाळणीनंतर नव्या वातावरणात नवीन विचार प्रवाह, समीकरणे सांस्कृतिक धृवीकरणात निर्माण झाली. फै़ज अहमद फै़ज पाकिस्तानात आणि साहिर लुधयानवी भारतात. राष्ट्रवादी विचारसरणी व कम्युनिझमची छाप २० व्या शतकाच्या पूर्वाध व उत्तरार्धात साहित्यावर उमटत होती. नव्या तरुणाईची भाषा, त्यांचे आश्वासक आव्हाने, शेतकरी मजुरांचे प्रश्न जुनी वास्तव स्थित्यंतरे, भूतकाळातील दु:ख, वेदना यांची नोंद साहिर व फै़ज समवेत जोश मलिहाबादी, अली सरदार जा़फरी, कै़फी आझमी सुद्धा त्यांच्या लेखणातून करीत होते.
फै़ज यांचा जन्म १९११ चा, साहिर यांचा जन्म १९२१ आणि फरा़ज यांचा १९३१ त्यामुळेच की काय परंतु साहिर व फराजच्या शायरीवर फै़ज यांचा प्रभाव दिसत होता तो त्या-त्या दशकातील सामाजिक व राजकीय अस्वस्थतेमुळे. साहित्यविश्वात १९३५ ते १९६५ ही तीस वर्षे जादुई होती आणि त्याला कारणीभूत होते फै़ज. कारण त्यांनी स्वातंत्र्य लढा, वास्तविकता यांचा रोमँटिसिझमच्या माध्यमातून जो अविष्कार घडवला होता त्याने अवघे साहित्यविश्व स्तंभित झाले होते. सरगोधा आणि लायलपूर मध्ये त्यांना पेन, कागद आणि वर्तमानपत्र वापरण्यास व वाचनास बंदी होती. या कठीण प्रसंगीही दु:खी न होता ते त्यांच्या लिखाणामधून जास्तच प्रतिभासंपन्न दिसून आले. त्यांच्या काव्याला त्यांनी नवीन निखार देण्यासाठी आणि सरकारला चकमा देण्यासाठी ही प्रतिकांची शैली अधिक बळकट आणि विस्तृत केली.
मता-ए-लौह-ओ-कलम छिन गई तो क्या गम है
कि खून-ए-दिल में डुबो ली हैं उँगलियाँ मैं ने
जबाँ पे मोहर लगी है तो क्या कि रख दी है
हर एक हल़्का-ए-जंजीर में जबाँ मैं ने
(माझी लेखणी, कागद, जरी काढून घेतले पण हृदयातील रक्तात बोटं बुडवून आहे... माझे तोंड जरी तुम्ही बंद केलं म्हणून काय झालं? माझ्या साखळदंडाच्या प्रत्येक कडीवर शब्द पेरून ठेवले आहेत.)
त्यानंतरच्या काळात म्हणजे १९५७ मध्ये भारतामध्ये कर्जबाजारी शेतकऱ्यांची दयनीय स्थिती, स्त्रियांचे शोषण, शेतमजुरांचे प्रश्न, तरुणांची बेरोजगारी त्यातून आलेले नैराश्याचे चित्रण करताना आणि प्यासा चित्रपटाद्वारे व्यक्त होताना साहिर लिहतात -
ये महलों, ये तख्तों ये ताजों की दुनिया
ये इनसां के दुश्मन समाजों की दुनिया
ये दौलत के भूखे रिवा़जों की दुनिया
ये दुनिया अगर मिल भी जाये तो क्या है
हर एक जिस्म घायल, हर एक रुह प्यासी
निगाहों में उलझन, दिलों मे उदासी
ये दुनिया है या अलम-ए-बदहवासी
ये दुनिया अगर मिल भी जाए तो क्या है
लायलपूर जेलमधून सुटल्यानंतर फै़ज यांनी पुन्हा 'पाकिस्तान टाइम्स'च्या संपादक प्रवासास प्रारंभ केला होता. जेलमध्ये राहिल्याने ते विश्वविख्यात शायर म्हणून प्रसिद्धीच्या प्रकाश झोतात राहिले. त्यांच्या लिखाणात दाहक वास्तवतेचे रुप दिसून येत होते. इ. १९५८ मध्ये त्यांचे लिखित साहित्याचे इतर भाषांमध्ये अनुवादन झाले. केवळ रुसी भाषेतच फै़ज यांच्या काव्याच्या पुस्तकाची एकूण दोन लाख दहा हजार प्रति प्रकाशित झाल्या. १९६२ मध्ये त्यांना 'लेनिन प्राईड' पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. त्यांच्या शायरीवर बांगलादेशाचे राष्ट्रीय कवी का़जी ऩजरूल इस्लाम यांचा प्रभाव होता. इ. १९७४ मध्ये बांगलादेश स्वातंत्र्यानंतर राजकीय चर्चेसाठी पाकिस्तानचे तत्कालिन राष्ट्राध्यक्ष झुल्फिकार भुट्टो यांचे समवेत फैज बांगलादेशाची राजधानी ढाका येथे गेले होते. बांगलादेश मुक्ती संग्रामातील नरसंहाराचे प्रमुख सुत्रधार भुट्टो होते अशी धारणा साहित्याशी संबंधित विचारमंथन करणाऱ्या जनतेची होती. त्यामुळे त्यांनी फै़ज यांना भेटण्यास नकार दिला होता. हे दु:ख त्यांनी आपल्या शायरीतून व्यक्त केले. फै़ज यांची शायरी खऱ्या व्यक्तीची हिंमत, माणुसकी, त्यावरील प्रेम व सुंदर भविष्यासाठीचा विश्वास संपादन करणारी आहे. म्हणूनच त्यांचा आवाज जगात अशा संघर्षमय माणसांच्या स्फंदनात आहे की जे तुरुंगातील वेड्या व फाशीच्या दोरीत गुंजन करताना भासवतो.
