प्रा. डॉ. विवेक खरे
भारतातील सामाजिक, साहित्यिक आणि सांस्कृतिक अवकाशात मागील काही वर्षांपासून मळभ दाटल्याचे वातावरण निर्माण झालेले आहे, हे वास्तव नाकारता येण्यासारखे नाही. स्वतःला पुरोगामी म्हणविणाऱ्या महाराष्ट्र, कर्नाटक या राज्यांमध्ये विवेकाचा आवाज बुलंद करणारे नरेंद्र दाभोलकर, कॉम्रेड गोविंद पानसरे आणि डॉ. एम. एम. कलबुर्गी यांच्या हत्या झाल्या. या हत्यांनी सामाजिक, साहित्यिक क्षेत्रात काम करणाऱ्या कार्यकर्त्यांना आणि पुरोगामी चळवळींना जबरदस्त हादरा बसला. या दरम्यान लोकांनीच निवडून दिलेल्या सरकारने पुरस्कृत केलेल्या दमनकारी घटनांनी आपले सामाजिक पर्यावरण आणि समाजवास्तव ढवळून निघाले आहे. या सर्वच घटनांचा निषेध होणे अपरिहार्य होते. तो निषेध व्यक्त करण्याची प्रत्येकाची रीतही वेगळी होती.
मोर्चा, आंदोलने याबरोबरच सरकारतर्फे मिळालेल्या विविध पुरस्कारांची वापसी यांसारख्या अनेक मार्गांनी देशभर व्यापक निषेध नोंदविला गेला. साहित्य, विज्ञान, चित्रपट, संगीत, नाट्य अशा क्षेत्रातील संवेदनशील कलावंतांनी यात अग्रेसर भूमिका घेतली. याच पार्श्वभूमीवर गुजरात आणि महाराष्ट्रातील लेखक कलावंतांनी एकत्र येवून 'दक्षिणायन' या कार्यक्रमाच्या माध्यमातून नरेंद्र दाभोलकर, कॉम्रेड गोविंद पानसरे आणि डॉ. एम. एम. कलबुर्गी यांच्या हत्येच्या निषेधार्थ पुणे, कोल्हापूर आणि धारवाड या शहरांमध्ये प्रत्यक्ष जाऊन देशातील असहिष्णू वातावरणाविषयी लोकांशी मुक्तपणे संवाद साधला. यात बुद्धिवादी, पुरोगामी चळवळीतील कार्यकर्ते, वैज्ञानिक, चित्रपट निर्माते, सर्वच क्षेत्रातील कलावंतांचा समावेश मोठ्या प्रमाणात होता.
देशातील या दूषित आणि असहिष्णू वातावरणाविषयी गंभीरपणे काहीतरी पावले उचलली जावीत, माणसामाणसातील संवादाची दरी कमी व्हावी या जाणीवेतून विविध राज्यांतील समविचारी साहित्यिक, कलावंतांनी एकत्र येण्याचे ठरविले. आपल्यासमोरील वर्तमानकालीन प्रश्न आणि पुढे निर्माण होणारे प्रश्न यांविषयी सजग भान ठेवून आपला भविष्यकाळ चांगला करण्यासाठी 'सर्व भाषा संवाद' घडवून आणला. साहित्य आणि सांस्कृतिक क्षेत्रातील अलीकडची ही अत्यंत महत्त्वाची घटना म्हणायला हवी. कारण गुजरात येथील दांडी या गावी जमलेले पाचशेपेक्षा जास्त कलावंत, साहित्यिकांनी देशातील सद्य परिस्थितीवर मोकळेपणाने एकमेकांशी संवाद साधला. प्रातिनिधिक स्वरूपात दांडी यात्रा काढली. पुरोगामी चळवळीशी संबंधित असलेल्या महाराष्ट्र, कर्नाटक, गुजरात आणि गोवा या राज्यातील अनेक कलावंत, साहित्यिकांनी या संवाद कार्यक्रमात सहभाग घेऊन आपले अनुभव व्यक्त केले. निकोप समाजनिर्मितीसाठीचे त्यांचे हे प्रयत्न खरोखरच महत्त्वाचे आहेत.
स्वातंत्र्याच्या चळवळीत ब्रिटिशांकडून मीठावर लावलेल्या कराच्या कायद्याविरुद्ध १९३० साली महात्मा गांधी यांनी काढलेल्या दांडी यात्रेला भारतीय इतिहासात महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. याच पार्श्वभूमीवर महात्मा गांधीच्या पुण्यतिथीदिनाचे औचित्य साधून ३० जानेवारीला साहित्यिक, कलावंतांमध्ये हा भाषा संवाद घडवून आणला गेला. नाशिकमधील काही मंडळीही त्यात सहभागी झाली होती. गुजरातमधील प्रसिद्ध लेखक डॉ. गणेश देवी यांच्या पुढाकाराने झालेल्या या भाषा संवाद उपक्रमातून देशातील असहिष्णूता, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याची गळचेपी, सांस्कृतिक दहशतवाद हे विषय ऐरणीवर आणले गेले. आपापल्या भाषिक अस्मितेच्या बाहेर पडून सर्जनशील, संवेदनशील कलावंताने देशाची विविधता, एकता, अखंडता यांच्यासाठी एकत्र आले पाहिजे ही काळाची गरज आहे. भारतात प्रत्येक गोष्टीचे राजकारण करण्यात आज सर्वच राजकीय पक्ष सक्रिय आहेत. जातीय आणि धार्मिक दंगली, जातीयतेतून झालेली रोहित वेमुला या दलित विद्यार्थ्याची आत्महत्या, स्वयंघोषित संस्कृतीरक्षकांची अरेरावी, कोणी काय खावे, काय प्यावे, काय लिहावे, काय लिहू नये यावर कधी नव्हे तेवढे आलेले निर्बंध, सामाजिक चळवळी आणि त्यात काम करणाऱ्यांवर दिवसेंदिवस होणारे प्राणघातक हल्ले अशा असंख्य प्रश्नांनी आजचा समाज वेढला गेला आहे. एका विचित्र अशा कोंडीत सापडला आहे. ही कोंडी जर फोडायची असेल तर परस्पर संवादाची प्रक्रिया गतिमान होणे आवश्यक आहे. सर्वसामान्य माणसापेक्षा सर्जनशील कलावंताला ही कोंडी लवकर उमजते. त्यातूनच तो काहीतरी धडपड करीत राहतो. सर्व भाषा संवाद कार्यक्रम हा त्या धडपडीचाच एक भाग होता असे दिसते.
साहित्यिक, कलावंत यांनी शोषणाविरुद्ध, शासनाच्या दमनकारी ध्येय धोरणाविरुद्ध नेहमी निश्चित भूमिका घेऊन लढा उभा करायला हवा. त्यांनी घेतलेल्या भूमिकांवरच सर्वसामान्य माणसे लढाईसाठी प्रवृत्त होतात हा जगाचा इतिहास आहे. जगात ज्या ज्या सामाजिक क्रांत्या झाल्या त्या घडवून आणण्यात साहित्यिक, कलावंत यांचा सहभाग मोलाचा होता. भारतही त्याला अपवाद नाही. भारतात लोकशाही आहे असे आपण शालेय जीवनापासूनच शिकत आलो आहोत. पण आज प्रत्यक्षात आपण ही लोकशाही जिवंत ठेवली आहे का? या देशातील लोकांना स्वातंत्र्य, समता, बंधुभावाची आणि न्यायाची वागणूक खरोखरच मिळत आहे का? हे प्रश्न संवेदनशील मनाला गंभीरपणे विचार करायला भाग पडणारे आहेत. सामाजिक, आर्थिक, शैक्षणिक, राजकीय आणि धार्मिक अशा सर्वच स्तरावर आज समाजात दुही माजविण्याचा प्रयत्न होतो आहे. हे प्रयत्न हाणून पाडण्यात कलावंत, साहित्यिक यांनी पुढाकार घ्यावा ही जशी काल गरज होती तशी ती आजदेखील आहे. ही गरज लक्षात घेऊन भविष्यातल्या पिढीसाठी निर्भयपूर्ण वातावरण निर्माण करण्यात देशातील कलावंत, साहित्यिक पुढाकार घेत आहेत ही बाब निश्चितच महत्त्वपूर्ण आहे. हिंदीतील सुप्रसिद्ध कवी गजानन माधव मुक्तिबोध यांच्या कवितेतील पुढील अजरामर ओळी देशातल्या आजच्या सामाजिक अन्याय अत्याचाराविरुद्ध पुन्हा एकदा सर्वांनाच लढ्यासाठी प्रेरणादायी ठरणाऱ्या आहेत.
अब अभिव्यक्तिके सारे खतरे
उठाने ही होंगे।
तोड़ने होंगे ही मठ और गढ़ सब।
पहुँचना होगा दुर्गम पहाड़ों के
उस पार
तब कहीं देखने मिलेंगी बाँहें
जिसमें कि प्रतिपल काँपता रहता
अरुण कमल एक......
(लेखक एसएमआरके कॉलेजमध्ये मराठीचे प्राध्यापक आहेत.)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
