नृत्यात हवी झोकून देण्याची तयारी
--
देशातील प्रमुख कथक नृत्यांगनांपैकी एक असलेल्या शमाताई भाटे नुकत्याच नाशिकमध्ये येऊन गेल्या. शहरातील अनेक नृत्यांगनांना त्यांनी धडे दिले आहेत. त्यांचा लाभलेला सहवास ही नाशिकच्या कलाकारांसाठी वेगळी पर्वणी होती. कथक नृत्यात त्यांनी केलेले विविध प्रयोग नृत्य प्रवासात मैलाचे दगड ठरले आहेत. कथकची सद्यःस्थिती यावर त्यांच्यासोबत केलेली बातचीत...
--
-सोलो आणि ग्रुप यांच्यात तुम्ही जास्त प्राधान्य कशाला देता?
-मुख्यतः कथक हा सोलोत मोडणारा, मैफलीतला प्रकार मानला जातो. कथकमध्ये चेहेऱ्यावरच्या हावभावांना जास्त प्राधान्य दिले जाते. त्यातील सूक्ष्मता हे कथकचे प्रमुख अंग आहे. आमच्या पूर्वजांनीदेखील सोलो या माध्यमालाच प्राधान्य दिलेले दिसते आणि आजही दिले जात आहे. परंतु, मला जर नृत्यात जास्त विस्तृतता आणायची असेल, तर मी ग्रुपलाही प्राधान्य देईन. पूर्वीच्या काळी स्टेजचा आकार लहान होता. त्यामुळे कलाकाराच्या चेहेऱ्यावरचे हावभाव नीट दिसायचे. महाकवी कालिदास कलामंदिरचे उदाहरण द्यायचे झाल्यास स्टेजचा आकार मोठा आहे. सातव्या किंवा आठव्या रांगेतून पाहिल्यास इतक्या मोठ्या स्टेजवर एक नर्तक नृत्य करणार हे डोळ्यांना खटकते. त्यामुळे अशा वेळी ग्रुप डान्स योग्य वाटतो. सोलो प्रकार सूक्ष्म आहे, तर ग्रुपमध्ये ऊर्जा आहे. दोन्ही प्रकार भिन्न असले, तरी त्यांच्या जागी ते योग्य आहेत. त्यामुळे सोलो की ग्रुप हा वाद करून चालणार नाही.
---
-एक्स्प्लोरिंग सायलेन्स- ‘निःशब्दभेद’ हा प्रकार तुम्ही दाखवला, त्याबद्दल काय सांगाल?
-समुद्राखालची शांतता मी कथकच्या माध्यमातून सादर करण्याचा प्रयत्न केला आहे. समुद्राच्या तळाशी जात असताना काय अनुभव येईल, खोल खोल जाताना छोट्या वनस्पतींचा होणारा हळुवार स्पर्श, समोरून येणारे माशांचे थवे, बाहेरपेक्षा आत वेगळी हालचाल करणारी माणसे, अशा अनेक गोष्टी एक्स्प्लोरिंग सायलेन्स या प्रकारातून सादर करण्याचा प्रयत्न केला. आपण जेव्हा समुद्राच्या तळाशी जातो, तेव्हा निःशब्द शांतता असते. ती दाखवण्यासाठी घुंगरूदेखील वापरले नव्हते. छाया-प्रकाशाच्या रंगांचा जास्तीत जास्त वापर केला होता. यात नवनवीन तंत्राचादेखील वापर केला होता. दोन अनोळखी जातीचे समुद्रातील प्राणी एकमेकांसमोर आल्यानंतर त्यांच्या मनातील विचार यात दाखवले आहेत. भारतात असे प्रकार खूप कमी प्रमाणत सादर होतात. इतर माध्यमांत त्यांचा जास्त वापर होतो. परंतु, कथकमध्ये फारसा होताना दिसत नाही, तो सादर करण्याचा प्रयत्न होता. राज्यातील जनतेने हा प्रकार वाखाणला यातच त्याची यशस्विता दिसते.
--
-महाभारतावर आधारित ‘अतित की परछाई’ कार्यक्रमात वेगळेपण काय आहे?
-कथक म्हटले, की रामायण, महाभारत, रुक्मिणी स्वयंवर अशा एका मागून एक अनेक धार्मिक कथा, परंपरा असलेले प्रकार आपण पाहिले असतील. परंतु, विविध तांत्रिक साधनांचा वापर करून हा प्रयोग मी फुलवला आहे. त्यात जुन्या पारंपरिक गोष्टी तर आहेतच, मात्र विचार नवीन आहेत. आम्ही महाभारतातील कथानके सरसकट सादर केलेली नाहीत, तर त्यातील व्यक्तिमत्त्वांचा अभ्यास केला आहे. महाभारतातील सात व्यक्तिरेखा साकारल्या आहेत. कुंती, द्रौपदी, भीष्म, दुर्याेधन, दुःशासन, गांधारी अशा व्यक्तिरेखांचा यात समावेश आहे. प्रत्येकाच्या स्वभावानुसार नृत्यशैलीचा वापर केला आहे. या कार्यक्रमात कुचिपुडी, भरतनाट्यम् अशा वेगवेगळ्या शैलींचा अंतर्भाव करण्यात आला आहे. त्यामुळे हा प्रकार समजण्यास जास्त सोयीस्कर होतो. हा कार्यक्रम करावा अशी तीस वर्षांपासून इच्छा होती. त्यावर दोन वर्षे सतत काम केले. थोडा जास्त वेळ लागला असला, तरी अस्सल कलाकृती देण्यात यश आले आहे.
--
-नृत्यातून सांगीतिक विचार कसे मांडता?
-नृत्य आणि संगीत या दोन्ही कला वेगळ्या असल्या, तरी त्या एकमेकांना पूरक आहेत. त्यांच्या सादरीकरणशास्त्रात साम्यता आहे. दोन्हींच्या माध्यमातून मी कंटेम्पररी हा प्रकार सादर करते. कथकच्या माध्यमातून कंटेम्पररी प्रकार आजवर कुणी सादर केलेला नाही. तो मी सादर करण्याचा प्रयत्न केला आहे. जग इतके जवळ येत चालले आहे, मग शास्त्रीय नृत्य व पाश्चात्य नृत्य प्रकार यांचा समन्वय साधून मूळ कलाप्रकाराला धक्का न लावता कलाकृती सादर केली, तर बिघडेल कुठे? कथक नृत्य प्रकारात मी लेव्हल्स वापरल्या, प्रकाशयोजनांचा वापर केला. अनेक साइजेसच्या लेव्हल्स वापरल्या, तर बिघडले कुठे? एखादी कलाकृती जास्तीत जास्त प्रेक्षकांसमोर पोहोचावी हाच त्यामागचा एकमेव उद्देश होता. आधुनिकतेकडे वाटचाल करताना मी मूळ गाभ्याला हात लावलेला नाही. त्यामुळे संगीत आणि पाश्चात्य नृत्यप्रकारात फक्त सादरीकरण नसून, एक वेगळा विचार आहे. तो मी सादर करीत असते.
--
-कथकच्या प्रसारासाठी काय होणे गरजेचे आहे?
-आज प्रत्येक जण बॉलिवूड डान्सकडे वळत आहे. प्रत्येकाला वेस्टर्न फॉर्मकडे जाण्याची ओढ आहे. त्यांचेही साहाजिक आहे. कबीर, मीरा, महाभारत, रामायण सादर करून पैसे मिळणार नाहीत, तर मग या फंदात कशाला पडायचे, अशी येथील कलाकारांची व त्यांच्या पालकांची मानसिकता आहे. ज्या तुलतनेत बॉलिवूड डान्स शहरा-शहरांत पोहोचला आहे, त्या प्रमाणात आम्ही पोहोचू शकलेलो नाही. आम्हाला मर्यादा आहेत. नाशिकचाच विचार केल्यास शहरातील मुली किंवा मुले कथक शिकू शकतात. परंतु, जवळच्या सिन्नर, संगमनेर, श्रीरामपूर, निफाड या ग्रामीण भागातील मुली शिकू शकत नाहीत. अनेक मुलींची इच्छा आहे. परंतु, आम्ही तिथंपर्यंत पोहोचू नाही शकत. आमची जाण्याची इच्छा आहे, परंतु अार्थिक गणित जमत नसल्याने या संधीचा फायदा घेऊन कलाकार बॉलिवूड डान्सकडे वळत आहेत.
--
-नृत्यगृहाची संकल्पना काय आहे?
-ज्याप्रमाणे आज प्रत्येक शहरात नाट्यगृहे आहेत, त्याप्रमाणे नृत्यगृहाची आवश्यकता आहे. जास्तीत जास्त नृत्यगृहे झालीत, तर कलाकारांना त्यातील सूक्ष्मता समजेल. त्यासाठी अॅकोस्टिक ट्रिटमेंट केलेली थिएटर्स असावीत. नृत्यासाठी वापरण्यात येणारे फ्लोअर चांगले असावे. मल्टिमीडिया प्रॉडक्शनची सोय असावी. कथक ही पारंपरिक कला आहे, तिच्या संवर्धनासाठी सरकारबरोबरच कॉर्पोरेट कंपन्यांनीही लक्ष देणे गरजेचे आहे.
--
-आजच्या पिढीबद्दल काय सांगाल?
-आजच्या पिढीला अनेक पर्याय खुले आहेत. त्यामुळे आवड किंवा छंद म्हणून याकडे पाहिले जात नाही. त्यातून काय मिळेल हे गणित त्यांच्याकडे असते. पालकही हाच विचार करतात. मी मुलीला इंजिनीअर केले, तर ती जास्त पैसे मिळवेल, कलाकार केले, तर त्या तुलनेतच कमी मिळेल. मग मी कलाकर कशाला तयार करू? तिला नृत्याच्या क्लासपेक्षा गणिताचा क्लास लावेन, असा विचार दिसतो. पूर्वीसारखे झोकून देऊन काम करण्याची तयारी दिसत नाही. झटपट यश कसे मिळेल याची ओढ वाढते आहे. अर्थात, कथकच्या बाबतीच ही ओरड आहे असे नाही, तर सर्वच क्षेत्रांत अशीच स्थिती दिसते.
(शब्दांकन ः फणिंद्र मंडलिक)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
