चित्रातील भावपूर्ण रेषा जेंव्हा आकार म्हणजेच रूप धारण करतात तेंव्हा त्यात एक आशय निर्माण होतो. निर्गुण निराकार असलेल्या संकल्पनेला व भावनेला या आकाराच्या आधाराने वाट करून देऊन सगुण साकार केलेले असते. आशयाला अनुरूप आकार व माध्यम यांच्या आधारे चित्राच्या आकृतीबंधाची रचना होत असते. त्यातील आकाराचे एकमेकांशी असलेले नाते फार महत्वाचे असते.
आकारांची चित्रातील रचना किंवा शिल्पातील घनाकाराची मांडणी जर डोळ्यांना रुचणारी असेल तरच त्यात आस्था निर्माण होते. चित्र बघत असताना आपले लक्ष काही ठराविक आकारांकडे वेधले जाते. आणि नंतर त्या आकारांसोबत आलेले इतर आकार आपल्याला दिसतात. त्यात कलाकाराने आकारांची मांडणी एका विशिष्ठ विषयानुसार केलेली असते. त्यासाठी एखादा आकार मोठा दाखवून किंवा पोत (Texture) निर्माण करून हे साध्य केलेले असते. या साठी आपण अजिंठ्याचे यशोधरा,राहूल आणि गौतम बुद्ध या चित्राचे उदाहरण घेऊ. ह्या चित्रात अश्या प्रकारचे आकृतिबंध तयार केले आहेत. गौतमबुद्धाची प्रतिमा यशोधरा व राहुल यांच्या प्रतिमेपेक्षा खूपच मोठी दाखविली आहे. त्यात बुद्धाची अध्यात्मिक उंची दाखविण्यासाठी बुद्धाचा आकार खूप मोठा दाखविला आहे.
कोणताही आकार आपल्याला नुसत्या डोळ्यांनी त्रिमिती रुपात किंवा घनाकारात (लांबी, रुंदी, उंची) दिसतो. पण त्याच आकाराला कागदावर किंवा कॅन्व्हासवर उतरविताना चित्रकाराला त्या घनतेचा (Volume) म्हणजेच खोलीचा (Depth) आभास निर्माण करावा लागतो. तेंव्हा मूळ आकाराचे व्दिमितीय रूप तयार होते. चित्रात हे त्रिमिती रूपाचे व्दिमितीय रूप छायाभेदाने साध्य करता येते. म्हणूनच या त्रिमितीय आभासाला चित्रात खूपच महत्वाचे स्थान आहे.
चित्रामध्ये अनेक आकार असले तरी त्यांच्या एकमेकांशी असलेल्या नात्यातून चित्रविषय स्पष्ट होत असतो. चित्रामध्ये काही भाग उजळ आणि काही भाग गडद असतो. घन आकार दाखवण्यासाठी गडद रंगांचा वापर केला जातो आणि ॠण आकार दाखविण्यासाठी उजळ रंग वापरले जातात. काही वेळेला याच्या उलट म्हणजे घन आकार उजळ तर ॠण आकार गडद असू शकतात. चित्रकाराने त्या आकारांचा तोल इतका सुंदर साध्य केलेला असतो. त्यामुळे चित्राला एकात्मता प्राप्त होते. बघणारा त्या चित्राचा आनंद घेऊ शकतो.
इथे अजून एक महत्वाची गोष्ट म्हणजे आकार मांडणीत एखाद्या आकाराला महत्वाचे स्थान देणे. त्या स्थानाला अवधान बिंदू असे म्हणतात. तो चित्रचौकटीत फार महत्वाची भूमिका बजावतो. साधारणत: कोणत्याही चित्रात चित्र विषयाचा प्रमुख आकार अगदी मधोमध सहसा असत नाही. मध्यापासून थोडा दूर पण अगदी चित्रचौकटीच्या कोपऱ्यातहि नाही अशी रचना असते. त्या आकाराला अनुसरून इतर आकारांची रचना व रंगसंगती असते की जेणेकरून मुख्य आकाराला प्राधान्य मिळेल.
चित्र प्रदर्शनात अनेक प्रकारची चित्रे लावलेली असतात. त्यातील चित्रातून आपल्याला प्रत्येक चित्राची मांडणी म्हणजेच आकार मांडणीचे वैशिष्ट्य दिसून येते. त्यात खूपच विविधता असते. काही कलाकार निसर्गात जसे दिसून येते तसेच्या तसे चित्रात आभासमान करतात. त्या आकारांना नैसर्गिक आकार मांडणी म्हणतात. तर काही कलाकार निसर्गातील आकारांना त्याच्या आवडीनुसार वेगळे रूप देतात. त्यामध्ये अलंकारिक आकार, भौमितिक आकार येतात. यामध्ये आकार मांडणीत बदल असला तरी मूळ आकारांचे वैशिष्ट व त्याच्या गुणांची जपणूक केलेली असते. त्याप्रकारच्या चित्रांना अलंकारिक आकार मांडणी म्हणतात.
काही कलाकार पूर्णत: कल्पित आकारांची मांडणी करताना दिसतात. त्यात निसर्गात दिसणाऱ्या आकारांशी काहीही साधर्म्य नसते. चित्रांची मांडणी केवळ रंगांच्या माध्यमातून होत असते. बघणाऱ्याने त्यात काय दिसते ते शोधायचे असते. अश्या प्रकारच्या चित्रांना केवलाकारी (Abstract) चित्र म्हणतात. तर काही चित्रे त्रिकोण, चौकोन, गोल या सारख्या भौमितिक आकारांच्या मांडणीतून निर्माण झालेली असतात. त्यांना वस्तू सापेक्ष नसलेले आकार ( Non Objective Form) म्हणतात. तरीदेखील त्यात चित्रकाराचे विचार लक्षात येऊ शकतात.
ही आकारांची विविधता लक्षात घेतली तरच कोणतेही चित्र पाहताना त्या चित्राला आपण संपूर्ण न्याय देऊ शकतो. त्यातील आकार सौंदर्य लक्षात घेऊन चित्रकाराला काय सांगावयाचे आहे हे समजू शकतो. त्या चित्राचा भाव समजू शकतो. जो आकार निसर्गात दिसतो त्याला अतिशय सुंदर रीतीने चित्रकाराने चित्रात मांडलेला असतो. काहीवेळेला अगदी 'प्रत्यक्षाहून प्रतिमा सुंदर' असेही घडताना दिसते. चित्रकाराला मिळालेली दैवी देणगीच हे करू जाणे. आकार सादृश्यतेतून निर्माण होणारा हा चित्रविषयक भाव म्हणजेच रूपसौंदर्य होय.
(लेखिका कला अभ्यासिका आहेत)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
