प्रशांत भरवीरकर, नाशिक
पूर्वी नाशिक मंत्रभूमी म्हणून ओळखले जायचे, कालांतराने ते तंत्रभूमी म्हणून ओळखले जाऊ लागले. मात्र फार पूर्वीपासून नाशिकला सांस्कृतिक भूमी अशी ओळख होती, जी आजतागायत टिकून आहे व आता ही सांस्कृतिक भूमी दिवसेंदिवस प्रगतीची शिखरे गाठत आहे. शहराचा नावलौकिक वाढविणाऱ्या अनेक संस्थांपासून अगदी बॉलीवूडचेही शूटिंग होणाऱ्या गोदाघाटापर्यंत सर्वच वास्तू अथवा ठिकाणे प्रगतीचा हा आलेख आणखी उंचावत नेण्यास मदत करीत आहे. एका नव्या महानगराचा विस्तार व विकास जितका वेगाने होऊ पहातोय तितकाच किंबहुना त्याहून अधिक वेग सांस्कृतिक प्रगतीने घेतलाय.
सार्वजनिक वाचनालय
गेली कित्येक वर्षे वाचकांची सेवा करणारे सार्वजनिक वाचनालय सध्या कोर्टकचेरीच्या वादांमध्ये अधिक अडकले आहे. गेल्या वेळच्या कार्यकारिणीने सध्याच्या कार्यकारिणीवर आगपाखड कायम ठेवली आहे. त्यात मधुकर झेंडे आणि श्रीकांत बेणी यांचे सभासदत्व रद्द करण्यात आले. त्यांनीही माहितीच्या अधिकारात माहिती घेत अर्जफाटे केले. त्यातून कर्नल देशपांडे यांना दंड झाला. 'सावाना' ही वाचकांची संस्था आहे. येणाऱ्या वाचकांच्या हिताचा विचार त्यातून झाला तर अधिक बरे होईल. त्यादृष्टीने या नववर्षात काम होणे गरजेचे आहे.
परशुराम साईखेडकर नाट्यगृह
सार्वजनिक वाचनालयाच्या मालकीचे असलेल्या परशुराम साईखेडकर नाट्यगृहाने आता कात टाकलीय. गेल्या अनेक वर्षांपासून रिनोव्हेशनचे काम अडकून पडले होते, मात्र नाट्यगृह सचिव सुरेश गायधनी तसेच कार्यकारिणीने चित्रकार आनंद ढाकिफळे यांचे मार्गदर्शन घेत आता हे रूपडे पालटण्यास सुरुवात केली आहे. येत्या वर्षात अनेक बदल 'पसा'मध्ये पहायला मिळतील.
त्यासोबतच नाशिकच्या प्रसिध्द संस्थांमध्ये यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठान, संवाद, नाशिक कवी, संस्कृती वैभव, संस्कृती नाशिक, लोकहितवादी मंडळ, दीपक मंडळ, कीर्ती कलामंदिर, कलानंद नृत्यसंस्था, महाराष्ट्र साहित्य परिषद, महाराष्ट्र साहित्य परिषद नाशिकरोड शाखा, चित्रपट महामंडळ, अश्वमेध थिएटर्स, बाबाज थिएटर्स, ललित कला कॉलेज यांच्यातर्फे अनेकाविध कार्यक्रमांचे आयोजन नेहमीच केले जाते. वर्षभरात अनेक कार्यक्रम होत असतातच त्यात आणखी भरजरी कार्यक्रम या संस्थांनी घ्यावेत अशी सर्वसाधारण अपेक्षा वाचकांची आहे. नाशिकचे सांस्कृतिक नाव सर्वच क्षेत्रात मानाने घेण्यात यावे यासाठी भविष्यकाळात अनेक चांगल्या गोष्टी आत्मसात करण्याची वरील संस्थांनी तयारी ठेवावी.
कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान
कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानतर्फे अनेक कार्यक्रम आयोजित करण्यात येतात. या वर्षभरात नाटक विभाग अधिक कार्यरत राहून अनेक नाटकांचे आयोजन झाले. रंगालय हा उपक्रम त्यापैकीच एक. संगीत व साहित्य विभागानेही काही कार्यक्रम घेत आपले अस्तित्त्व सिध्द केले. नवीन वर्षात प्रतिष्ठानने अनेक नवनवीन उपक्रम हाती घ्यावेत अशी रसिकांची इच्छा आहे. साहित्याच्या क्षेत्रात भरीव योगदान द्यावे असे रसिकांचे म्हणणे असून त्यादृष्टीने प्रतिष्ठानने प्रयत्न करण्याची गरज आहे.
महाकवी कालिदास कलामंदिर संस्कृती सादरीकरणाला नाट्यमंदिरांचाच आधार असतो. त्यात नाशिकला लाभलेले महापालिकेचे नाट्यमंदिर म्हणजे महाकवी कालिदास कलामंदिर. यंदा वेगवगळ्या वादांनी 'कालिदास' चांगलेच गाजले. कालिदासच्या दूरवस्थेकडे लक्ष खेचल्याने अभिनेते प्रशांत दामले व भरत जाधव यांचे सर्वत्र अभिनंदन झाले. कारण त्यांच्या प्रयत्नातूनच कालिदासला नवीन व्यवस्थापक मिळाला. जुने व्यवस्थापक जगन्नाथ कहाणे यांची बदली करून तेथे प्रकाश साळवे यांची नियुक्ती करण्यात आली. नव्या वर्षात कालिदासमध्ये अनेक बदल अपेक्षित आहेत. रंगकर्मींच्या जेवणखाण्यासाठी टेबलच्या व्यवस्थेपासून स्टेजवरील स्टेप्स बदलापर्यंत अनेक गोष्टी विचाराधिन आहेत.
गेल्या वर्षात काही ठळक...!
सरत्या वर्षात अनेक घडामोडी घडल्या. त्यातील काही महत्त्वाच्या घडमोडींचा उल्लेख केल्याशिवाय सांस्कृतिक वर्तुळ पूर्ण होणार नाही.
जानेवारी
कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानच्या नाट्यविभागातर्फे रंगालय या उपक्रमाची सुरूवात करण्यात आली. रंगालय म्हणजे रंगभूमीचा सांगोपांग विचार. पुणे, मुंबई व महाराष्ट्रातील इतर ठिकाणचेही रंगकर्मी काय विचार करतात, त्यांच्या रंगभूमीच्या कल्पना काय, ते नेपथ्यामध्ये काय प्रयोग करतात?, त्यांची संवादफेक कशी आहे? या सर्वच गोष्टींचा अभ्यास करण्यासाठी हा उपक्रम सुरू करण्यात आला. सुरुवातीला एक विषय घेऊन त्याबाबत व्याख्यान, त्यानंतर नाटकाचा प्रयोग, लगेचच त्यावर प्रेक्षकांशी चर्चा होते. यात रंगकर्मीही सहभाग घेऊन आपापल्या शंका निरसन करून घेतात.
जानेवारीमध्ये कामगार कल्याण नाट्यस्पर्धा हा महत्त्वाचा इव्हेंट असतो. यंदा या स्पर्धेत सखाराम बाईंडरने बाजी मारली. हे नाटक दिग्दर्शनासह ९ पारितोषिकांचे मानकरी ठरले.
फेब्रुवारी
वारकरी सत्कार समिती तसेच विविध संस्थांच्यावतीने ८८ व्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे नियोजित अध्यक्ष, संत साहित्याचे अभ्यासक डॉ.सदानंद मोरे यांचा नागरी सत्कार आयोजित करण्यात आला होता मात्र प्रकृती अस्वास्थ्याच्या कारणाने डॉ.मोरे त्यासाठी येऊ शकले नाही. त्यामुळे त्यांचा सत्कार करण्याचा मानस नाशिककरांच्या मनात राहून गेला.
कुसुमाग्रज स्मारकातर्फे कविवर्य कुसुमाग्रज यांचा जन्मदिन ते स्मरणदिन अशा दहा दिवसांत विविध कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात आले. गायन, नाट्य तसेच विविध मुलाखतींची मेजवानी यादरम्यान मिळाली. मराठी दिनानिमित्त हा सप्ताह दरवर्षी होतो.
नटसम्राट या नाटकावर बेतलेल्या नटसम्राट या चित्रपटाचा मुहूर्त २७ फेब्रुवारी रोजी कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान येथे झाला. त्यासाठी ज्येष्ठ अभिनेते नाना पाटेकर, दिग्दर्शक महेश मांजरेकर यांनी हजेरी लावली.
फेब्रुवारी महिन्यातील आणखी एक महत्वाचा कार्यक्रम म्हणजे जनस्थान पुरस्कार वितरण. यंदाचा जनस्थान पुरस्कार ज्येष्ठ पत्रकार व साहित्यिक अरूण साधू यांना देण्यात आला. मराठी जिवंत ठेवण्यासाठी तिला अभिजात भाषेचा दर्जा देण्याची आज गरज नसून तिचा व्यवहारात कसा उपयोग करून घेता येईल याकडे लक्ष केंद्रित करायला हवे. या कार्यक्रमासाठी प्रथमच मुख्यमंत्री देवेन्द्र फडणवीस यांची हजेरी लाभली.
मार्च
कुसुमाग्रज स्मारकातर्फे 'रिमझिम रिमझिम' नाटक.
प्रा तेरेमसुला यांना कुसुमाग्रज राष्ट्रीय पुरस्कार.
एप्रिल
एप्रिल महिन्यामध्ये गिरणा गौरव पुरस्काराचे वितरण झाले. या पुरस्कारामध्ये यंदाच्या वर्षापासून जीवनगौरव पुरस्काराची सुरूवात करण्यात आली. पहिला जीवनगौरव पुरस्कार ज्येष्ठ साहित्यिक व ज्ञानपीठ पुरस्कार विजेते प्रा. भालचंद्र नेमाडे यांना देण्यात आला. विशेष म्हणजे हा पुरस्कार स्वीकारण्यासाठी नेमाडे आले सुध्दा. आपल्या भाषणात ते म्हणाले की, इंग्रजी शाळांचे आक्रमण ही चिंतेची बाब आहे. साम, दाम, दंड, भेद वापरा परंतु इंग्रजीचे हे वर्चस्व झुगारून द्या. आपल्या मुलांना मराठी शाळेत घाला, इंग्रजी शाळेत घालून त्यांचे प्राण घेऊ नका, अफूवर जशी बंदी घालण्यात आली आहे तशी आपण एकजूट करून इंग्रजीवर बंदी आणण्यासाठी चळवळ उभी करा.
मे
नाशिकमधील सांस्कृतिक चळवळीला गती देण्याचा वसा स्वीकारणाऱ्या सार्वजनिक वाचनालयाने स्थानिक धडपड्या कलावंतांना व्यासपीठ उपलब्ध करून देण्यासाठी 'परशुराम सायखेडकर नाट्ययज्ञ २०१५ -१६'चे आयोजन केले. त्याअंतर्गत वर्षभरात बारा दर्जेदार कार्यक्रमांचे सादरीकरण करण्यात येणार होते. काही नाटके झाली, फेब्रुवारी २०१६ पर्यंत काही होणार आहेत. स्थानिक कलावंतांना प्रोत्साहन देण्यासाठी हा नाट्ययज्ञ आयोजित केला आहे. त्यामध्ये एकांकीका, दीर्घांक, नृत्यनाटक, संगीत नाटक, संस्कृत नाटक, तसेच दोन अंकी नाटक यांचे सादरीकरण झाले.
रंगभूमी, नाटकाचा अनुभव असणाऱ्या २० ते ३५ वयोगटाकरिता कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानतर्फे २२ ते २४ मे या दरम्यान नाट्य जाणीव कार्यशाळा घेण्यात आली. या कार्यशाळेत सुप्रसिध्द दिग्दर्शक चंद्रकांत कुलकर्णी, नाटककार प्रदीप दळवी तसेच सुप्रसिध्द अभिनेता जितेंद्र जोशी यांनी मार्गदर्शन केले.
सांस्कृतिक भूमी असलेल्या नाशिकच्या आश्रयाला गेली वीस पंचवीस वर्षे राहिलेली महाराष्ट्र साहित्य परिषदेची (मसाप) शाखा एका बड्या हस्तीच्या एका फोनमुळे हस्तांतरीत झाली. परंतु त्यानंतर वर्षभरात एकही कार्यक्रम त्यांच्यातर्फे झाला नाही.
सार्वजनिक वाचनालयामार्फत माजी अध्यक्ष मधुकर झेंडे यांचे सभासदत्व कायमस्वरूपी रद्द करण्यात आले. झेंडे यांनी अनेक अवैधानिक गोष्टी केल्याचा ठपका ठेवत सावानाच्या कार्यकारिणीने त्यांचे सदस्यत्व कायमस्वरूपी रद्द केले.
जून
महाराष्ट्र शासनाच्या सांस्कृतिक कार्य संचालनालयातर्फे घेण्यात आलेल्या ५४ व्या महाराष्ट्र राज्य नाट्य महोत्सव २०१४-१५ चा विभागीय पारितोषिक वितरण समारंभ झाला. यावेळी नाशिकच्या लोकहितवादी मंडळाचे नाटक 'न ही वैरेन वैरानि' ला नाट्यनिर्मितीच्या पहिल्या पुरस्काराने मान्यवरांच्या हस्ते सन्मानित करण्यात आले.
ग्लोबल एज्युकेशन अँड रिसर्च ट्रस्ट, मुंबई आयोजित सहाव्या स्पर्धा परीक्षा साहित्य संमेलनाचे आयोजन करण्यात आले.
कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानतर्फे सुरू करण्यात आलेल्या लाख रूपयांच्या अभ्यासवृत्तीसाठी २०१५-१६ या वर्षासाठी प्रणव सखदेव (पुणे) यांची निवड करण्यात आली. मराठीचे संवर्धन, अनुवाद, संशोधन तसेच लेखन यासाठी कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानतर्फे २७ फेब्रुवारी २०१३ या मराठी दिनापासून काव्य अभ्यासवृत्ती सुरू करण्यात आली, त्यातील हे तिसरे मानकरी आहेत.
महाकवी कालिदास कलामंदिरातील ढिसाळ व्यवस्थापन, ढासळलेल्या नियोजन व दादासाहेब फाळके स्मारकाच्या व्यवस्थापनाकडे दुर्लक्ष केल्याचा ठपका ठेवत व्यवस्थापक जगन्नाथ कहाणे यांना तडकाफडकी निलंबित करण्यात आले.
सांस्कृतिक कार्य संचालनालयाच्या वतीने तीन दिवस पाच राज्यस्तरीय विजेत्या नाटकांच्या महोत्सवाचे आयोजन करण्यात आले. त्यात 'न हि वैरेन वैराणि', 'चिंधी बाजार', 'म्या बी शंकर हाय' ही स्पर्धेतील विजेती नाटके सादर झाली.
जुलै
किर्लोस्कर व वसुंधरा क्लब यांच्या संयुक्त विद्यमाने आणि कुसुमाग्रज फिल्म सोसायटी व विश्वास बँक यांच्या सहकार्याने ७ ते १० जुलै दरम्यान किर्लोस्कर वसुंधरा आंतरराष्ट्रीय महोत्सव झाला. यंदा वसुंधरा मित्र पुरस्कार सुप्रिया आगाशे, संदीप चव्हाण व शिवकार्य गडकोट मोहीम यांना जाहीर करण्यात
आला.
ऑगस्ट
कीर्ती कलामंदिरातर्फे पंडित गोपीकृष्ण जयंती महोत्सव.
देशभरातल्या १७ पदवीधर स्नातकांना स्मार्ट पदवी. त्यात नाशिकच्या प्रवीण काळोखेंचा समावेश
नृत्यांगना कथक नृत्य संस्थेतर्फे दोन दिवसीय आवर्तन संगीत समारोह.
सप्टेंबर
नाट्यपरिषदेतर्फे ६ नव्या पुरस्कारांची घोषण करण्यात आली.
कालिदासमध्ये प्रथमच प्रायोगिक हिंदी नाटक सादर झाले.
कुसुमाग्रज वाचनालयातर्फे सुरू करण्यात आलेल्या ग्रंथ तुमच्या दारी उपक्रमाची सुरूवात अटलांटाला करण्यात आली.
कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानच्या कार्यवाहपदी मकरंद हिंगणे व उपाध्यणपदी आर्किटेक्ट संजय पाटील यांची नियुक्ती करण्यात आली.
ऑक्टोबर
सार्वजनिक वाचनालय नाशिकची सर्वसाधारण सभा वादळी झाली. त्यात वाचक वर्गणी दुप्पट करण्यात आली. हा महत्त्वाचा निर्णय होता.
संस्कृती वैभवतर्फे व्याख्यानमाला घेण्यात आली.
कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानतर्फे ख्याल गायन स्पर्धा.
ज्योती स्टोअर्सतर्फे लेखक तुमच्या भेटीला हा कार्यक्रम झाला. अत्यंत दर्जेदार लेखकांना यात मुलाखतीसाठी बोलाविण्यात येते.
सावाना जिल्हा साहित्यिक मेळावा झाला. यंदा डॉ. विद्यागौरी टिळक व प्रवासवर्णन लेखिका डॉ. मीना प्रभू यांना प्रमुख पाहुणे म्हणून पाचारण करण्यात आले होते.
महाराष्ट्र २०२५ साहित्य संस्कृती आणि कला सामाजिक पर्यावरण आणि शासकीय धोरण परिसंवादाचे आयोजन करण्यात आले होते. त्यात अनेक दिग्गजांना बोलाविण्यात आले होते.
मंत्रावळ या व्यावसायिक नाटकाचा शुभारंभ कालिदास कलामंदिरमध्ये करण्यात आला.
नोव्हेंबर
सावाना अमृतस्वर स्पर्धेचे आयोजन.
कुसुमाग्रज स्मारकातर्फे प्रकाशयात्रा कार्यक्रम झाला. यात आतापर्यंतच्या दिवंगतांना एक आकाशकंदिल लावून आदरांजली वाहण्यात आली.
राज्य सरकारतर्फे हौशी मराठी राज्य नाट्य स्पर्धा.
राज्य सरकारतर्फे बालनाट्य स्पर्धा.
डिसेंबर
यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठानतर्फे कला क्षेत्रातील गौरव पुरस्काराने प्रा. मकरंद हिंगणे यांचा सन्मान.
ख्याल गायन स्पर्धेत रोहित धारप, कौस्तुभ कुलकर्णी प्रथम.
मुरलीधर खैरनार यांची एक्झिट.
लोकहितवादी मंडळाचे 'या ही वळणावर' नाटक राज्य नाट्य स्पर्धेत प्रथम.
बालनाट्य स्पर्धेत 'वीज पेरू या अंगात' प्रथम व प्रबोधिनी विद्यामंदिराचे 'शहाणपण देगा देवा' अपंज उत्तेजनार्थ पारितोषिक.
५५ वी महाराष्ट्र राज्य हौशी संस्कृत नाट्यस्पर्धा.
